Wydawnictwa, W ejszyskiej stronie, Machulak Mieczysław

W ejszyskiej stronie  Wyd. Apla 2017 

Informacje o książce „W ejszyskiej stronie”  Autor: Mieczysław Machulak

Wydawca: Pracownia Wydawniczo-Fotograficzna APLA
Andrzej Skibicki www.pracownia-apla.pl, tel. 502677837
ISBN: 978-83-62967-30-8
Format A5, 288 stron czarno-białych i 16 stron kolorowych, oprawa miękka szyto-klejona, foliowana.

Od redakcji

„W ejszyskiej stronie” to kolejna praca Mieczysława Machulaka opisująca wciąż mało u nas znaną Wileńszczyznę. Po krainach przedstawionych w książkach „W stronę Solecznik”,  „W Dziewieniszkach i dalej” oraz „W dolinie Mereczanki” autor przenosi nas w nieodkryte okolice Ejszyszek. Obszernie przedstawia historię, położenie i walory turystyczne tej krainy. Książka jest zbiorem rzetelnych i cennych – zarówno dla turysty, jak i historyka czy etnografa – informacji o regionie, jego zabytkach i mieszkańcach. Na tej ziemi liczna jest społeczność narodowości polskiej (w samym miasteczku stanowi ona ponad 80 procent ludności), jej też autor poświęca dużą część swojej książki.
Ejszyszki to najbardziej polskie z polskich miast na terenach położnych na wschód od „kierzońskiej” granicy obecnej Rzeczypospolitej – tak o tym miejscu pisze sam Machulak.
Jest to bodaj pierwsza tak wnikliwa i rozbudowana praca o tym terenie. Autor bazował na źródłach pisanych, ale opracowane przez niego kompendium wiedzy o Ejszyszkach i okolicy zawdzięczamy ponadto bezpośrednim przekazom mieszkańców tej miejscowości i okolic, także tych rozproszonych po świecie. Korzystając z tak różnych źródeł, autor bardzo ciekawie opisuje bogatą historię ziemi ejszyskiej – podszytą odwieczną tutaj mieszanką kultur i języków, powodującą nieraz ostre emocje, wywołującą zdarzenia tragiczne i bolesne. Tło tego narodowościowego tygla jest jednak z naszej perspektywy bardzo swojskie i bliskie, bo Ejszyszki od dawna zachowują polski charakter.
Praca Mieczysława Machulaka, ze względu na tematykę i rozbudowany opis, będzie bardzo ważna zarówno dla naszych rodaków zamieszkujących opisywane tereny, ale także dla Polaków w dzisiejszych granicach kraju, którzy dzięki tej książce odkryją niezwykle ciekawą historię Ejszyszek. Tekst Mieczysława Machulaka, mimo ogromu zawartych w nim faktów, po prostu dobrze się czyta. Ci, którzy z turystycznych bądź sentymentalnych powodów zechcą zwiedzić ten region, docenią też, jak sądzę, rzetelną informację o bazie turystycznej i noclegowej oraz o atrakcjach regionu, przedstawionych w sposób przewodnikowy, ale znacznie szerzej niż w innych dostępnych opracowaniach. Opisy ciekawych miejsc i faktów historycznych, nieznanych z dotychczasowych publikacji, często uzupełnione o informacje o charakterze statystycznym, świadczą o niezwykłym zaangażowaniu i dociekliwość autora. Wcześniejsze pozycje tego autora rozeszły się już w kilku nakładach. „W ejszyskiej stronie” w pełni potwierdza jego pisarski talent, a teraz także i doświadczenie. Jest to niewątpliwie pozycja warta zainteresowania wszystkich miłośników Kresów wschodnich, a zwłaszcza Wileńszczyzny. Niezbyt znane okolice Ejszyszek są niewątpliwie jednym z piękniejszych jej zakątków.

Andrzej Skibicki

Ejszyszki, Ejszyszki – tu życie nam płynie,
a dobra wieść o nas już nie zaginie...
– tak o swojej rodzinnej miejscowości śpiewają Ejszyszczanie. Ze słów tej pieśni wynika, iż o Ejszyszkach można pisać tylko dobrze!
Po opisaniu wstępnym rejonu solecznickiego w 2007 roku przyszedł czas na dokładniejsze jego zwiedzanie. Wynikiem tego było opisanie Dziewieniszek (2008) i doliny Mereczanki (2014), teraz przyszedł czas na stronę ejszyską.
Zajmiemy się tu dziejami i dniem dzisiejszym miasteczka Ejszyszki i ejszyskiej gminy oraz dzisiejszych gmin: butrymańskiej, dajnowskiej, koleśnickej i podborskiej. Obszar ten odpowiada, mniej więcej północnej części dawnej gminie ejszyszkiej z 1939 roku, fragmentom gminy olkienickiej oraz niewielkiej części ówczesnej gminy bieniakońskiej, (istniejących w okresie międzywojennym w ramach ówczesnego powiatu lidzkiego), województwa nowogródzkiego. Prezentujemy tu dane o najważniejszych miejscach, śledząc zmieniające się ich nazwy. Opisując poszczególne miejscowości podajemy na ogół najważniejsze informacje, ale czasem znajdą się tu wykazy właścicieli gruntów, spisy ówczesnych mieszkańców, nazwiska pochowanych na cmentarzach, wszystko to służy zachowaniu pamięci o ludziach i zdarzeniach i niech będzie wskazówką dla szukających swoich korzeni Polaków – stąd wykarczowanych.
Ejszyszki położone są tuż nad granicą obecnej Republiki Litewskiej i Republiki Białoruś, w tzw. pasie polskim, ciągnącym się od Grodna aż po Dyneburg. Ta granica dzieli sztucznie naród zamieszkujący kraj, wcinający się pomiędzy tereny zamieszkałe przez Litwinów z wybujałym nacjonalizmem i Białorusinów, którzy nie mogą jakoś odnaleźć własnej narodowej tożsamości. Jeśli dodamy do tego zamieszkujących tam Rosjan, Romów i innych to mamy do czynienia z mieszanką kultur i mozaiką języków. Ale pośrodku tego pasa trwają Ejszyszki z bardzo polskim, jakże swojskim, charakterem. Polacy żyją tu od wieków. Ejszyszki to też komunikacyjny klucz do rejonu solecznickiego. Poznałem wielu ludzi tu mieszkających, którzy noszą w sobie bolesną historię tych ziem, ale i swoiste poczucie humoru, dowcip i filozofię życia.
Ziem jakże bliskich, bo niezwykle polskich. Ejszyszki to najbardziej polskie z polskich miast na terenach położnych na wschód od kierzońskiej granicy obecnej Rzeczypospolitej. Jeszcze nie tak dawno Ejszyszki czy Soleczniki były dla mnie mało znaczącymi punktami na mapie. Mapy, wówczas mało dokładne, o małej skali, pilnie wertowałem próbując dopasować wielkość punktu od wyglądu takiego miejsca. Dziś dostęp do map i zdjęć jest praktycznie nieograniczony, ale w konfrontacji z rzeczywistością to wszystko wydaje się takie oczywiste.
Historia Ejszyszek jest niezwykle bogata, ale ramy niniejszej pracy pozwolą tylko ten obraz naszkicować. Zadanie opisania Ejszyszek jest niezwykle trudne, bo trzeba przeciwstawić obraz wyłaniający się z materiałów dostępnych w literaturze ze wspomnieniami, z przekazem mieszkańców i ich oczekiwaniami. Wertowanie ówczesnych gazet przyniosło wiele nie spodzianek i rzuciło nowe światło na dzieje tego miejsca. W trakcie kilkunastoletnich kontaktów spotkałem też niezwykle ciekawych ludzi, dziś również mieszkających poza ejszyską stroną, ale kultywujących ejszyskie zwyczaje i manifestujących silne więzy z rodzinną stroną.
Jeśli chodzi o nazwę Ejszyszki to powszechne jest nawiązywanie do legendarnych przekazów Teodora Narbutta czy Adama Kirkora. Czy napis na żydowskiej macewie 1070 oznacza początek miasta? Zdaję sobie sprawę, że moja książka o przeszłości i teraźniejszości Ejszyszek spotka się z krytyką. Zawsze będą ludzie, którzy lepiej wiedzą, widzieli i przeżyli coś na własnej skórze. Może też być problem z oceną doboru faktów i ludzi tu opisanych. Ale moja książka jest pomyślana tak, żeby była prowokacją – w sensie pozytywnym – pod adresem tych, którzy mają inne spojrzenie na dzieje tego miasteczka i jego okolic. Podczas pracy nad książką udało mi się nawiązać kontakt z ejszyszczanami, czy to mieszkającymi w Ejszyszkach, czy też rozproszonymi po świecie. Pojawiają się uwagi o tym, czy tamtym wydarzeniu, że było inaczej, że o tym nie napisałem, z kolei poświęciłem więcej miejsca mniej istotnym wydarzeniom. Pojawiają się też różne wersje nazw tych samych obiektów fizjograficznych, jeśli uznamy, że zmieniały się one także w czasie to nie ułatwi nam zadania. Niektóre informacje były korygowane bądź uzupełniane na bieżąco i za to dziękuję.
Myślę, że Ejszyszki wcześniej czy później doczekają się solidnej monografii. Samym Ejszyszkom i okolicom w polskiej literaturze poświęcono wiele prac czy to historycznych, czy literackich. Wystarczy wspomnieć Józefa Mackiewicza, prof. Marka Chodakiewicza, prof. Witolda Staniewicza, Kazimierza Krajewskiego, Teresę Lubkiewicz-Urbanowicz, Czesława Malewskiego, Michała Sienkiewicza i Jana Miszkinisa, czy badania dr. Perzanowskiego.
Powstały też filmy chociażby słynna zarazem kontrowersyjna Boża podszewka Izabeli Cywińskiej czy dokumentalny Ejszyszki, Ejszyszki Tadeusza Arciucha. Zwraca uwagę bogactwo prac literackich, liczne informacje w ówczesnej prasie czy bogate piśmiennictwo w czasach II Rzeczypospolitej.
Ejszyszki to także sztetl Ejszyszok. Żydzi mieszkali tu aż do tragicznego września 1941 roku. To tu dokonany został mord na narodzie żydowskim. Sprawa po dziś dzień budzi ostre emocje, co sprzyja wzajemnym oskarżeniom. Ale to nie Polacy wywołali wojnę światową i uderzyli na Rosję sowiecką, nie oni doprowadzili do niemal zupełnego unicestwienia kilku narodów.
Ejszyszki i okolice przez wiele lat były dla Żydów Jerozolimą Północy. Był sobie świat książka rodowitej ejszyszczanki, Yaffy Eliach, dokłada zwłaszcza w końcowej części do tej wielowiekowej beczki miodu sporo dziegciu, zapominając, że jedno z jej rodziców służyło w NKWD. Rzucenie oskarżenia o udział miejscowych Polaków w Holocauście Żydów nie znajduje potwierdzenia w faktach i jest próbą udowodnienia z góry postawionej tezy. Obyśmy nie doczekali takich czasów, że odpowiedzialnymi za ten mord w Ejszyszkach będą miejscowi Polacy. Przecież byliśmy krajem bez Quislingów! Są Ejszyszki i okolice krajem gdzie mieszkał i wieścił słynny i kontrowersyjny Oluczek-Cudownik. Są rezerwaty przyrody, czysta woda i powietrze, gościnni ludzie. W powstaniu listopadowym w Puszczy Rudnickiej walczył Wincenty Pol, w styczniowym Ludwik Narbutt i Michał Andriolli. Bywała tu Maryla Puttkamerowa z Wereszczaków, badania archeologiczne prowadził Wandalin Szukiewicz, a w 1919 roku w okolicy działali słynni ostatni zagończycy Rzeczypospolitej, bracia Dąmbrowscy oraz ejszyska Samoobrona. Rok później Witold Pilecki pod Ejszyszkami pojmał do niewoli całkiem sporągrupę bolszewików. Ziemia przesycona historią i polskimi akcentami, także tragicznymi, szczególnie w latach II wojny światowej. Partyzanci Armii Krajowej działając przeciw niemieckim i niestety, kolaborującym z nimi Litwinów oraz sowieckim okupantom kilkakrotnie zdobywali Ejszyszki.
A w Puszczy Rudnickiej walczyli powstańcy styczniowi, tu nastąpiło rozbrojenie żołnierzy Armii Krajowej biorących udział w operacji Ostra Brama. A przecież walczyli o Wilno, walczyli przeciw wrogom, również sowieckiej Rosji! Litwini nie mogą przyjąć do wiadomości, że tu na Wileńszczyźnie, Armia Krajowa była ruchem oporu zorganizowanym przy udziale miejscowej ludności, nie była elementem obcym. Litwinie nie mieli tu w okresie wojny niemiecko-sowieckiej swojej partyzantki, a tylko jednostki wojskowe kolaborujące z Niemcami, na dodatek prowadzące akcje przeciwko Polakom, rdzennej ludności tych ziem. W wileńskiej konspiracji, w okolicach Ejszyszek walczyli: Bernard Ładysz, Emil Karewicz, Ryszard Kiersnowski, Paweł Jasienica, Zbyszko Siemaszko, Tadeusz Konwicki i Jerzy Widejko Jureczek – najmłodszy partyzant Wileńszczyzny. Mieszkańcem Wersoki, wioski położonej na północ od Ejszyszek, był profesor Witold Staniewicz, rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, minister w rządzie II Rzeczypospolitej. Tematów do swoich reportaży poszukiwał Melchior Wańkowicz. Tu podejmował trudne decyzje generał Lucjan Żeligowski. To tylko niektóre, te najgłośniejsze nazwiska.
Po lipcu 1944 roku na ziemiach zabranych nie było tak skutecznej akcji jak zdobycie Ejszyszek przez oddziały Armii Krajowej dowodzone przez por. Jana Borysewicza Krysię. Polscy partyzanci zdobyli miasteczko gminne, destabilizując na jakiś czas funkcjonowanie lokalnego aparatu komunistycznego. Na dodatek uczynili to przy minimalnych stratach własnych.
Okolice Ejszyszek to także wiele znanych miejscowości, mających bogatą i długą historię – wystarczy wskazać na Butrymańce, Koleśniki, Podborze, Tietańce, Rakliszki czy Wersokę. Szukając śladów w historii natknęliśmy się na informację o wizycie Ignacego Mościckiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, kilkudniowym pobycie cara Piotra I u Ilcewicza w Trabuszkach, z kolei w Ejszyszkach był Kutuzow. Takich ciekawych miejsc i wydarzeń w Ejszyszkach i okolicy nigdy nie brakowało chociażby ze względu na dogodne położenie.
Kilkusetletnia historia i położenie zawsze na szlaku łączącym Kraków i Warszawę z Wilnem. Ejszyszki–Wilno to odległość tylko 60 km. Takie położenie powodowało, że przemieszczali się tędy monarchowie i ich dygnitarze, kupcy, nasze wojska i obce armie, przygodni podróżni, ale także wszelkiej maści opryszkowie i zbóje. Potem ewakuacja do pojałtańskiej Polski, przebijanie się z Polski do...Polski! Ilu naprawdę opuściło Wileńszczyznę nie dowiemy się nigdy. 200 tysięcy, 300 tysięcy? Każda z tych liczb jest nieprawdziwa, obarczona błędem statystycznym. Ale za każdą stoi bezmiar ludzkiej tragedii, poniżenia, poczucie krzywdy. Pozostały cmentarze, pomniki, krzyże, zatarte zębem czasu już często bezimienne mogiły. Litwini piszą o ziemiach wileńskich, jako o okupowanych przez Polskę. Tak oto Polacy, absolutnie dominujący w tym czasie na Wileńszczyźnie, okupowali swoją Ojczyznę (sic!). Chciałoby się powiedzieć, że ejszyszczanie ciągle okupują Ejszyszki! Dziś Polacy dominują we władzach rejonu solecznickiego i wileńskiego, wieszają tablice z nazwami ulic również w języku polskim, chcą być i są u siebie. Mają problemy z odzyskiwaniem swej i przodków ziemi, z pisownią nazwisk, Litwini bezpardonowo niszczą polską oświatę, w świetle fleszów i kamer niemal bezkarnie depczą kulturę i odmawiają Polakom prawa do swojego dziedzictwa.
Ryszard Kiersnowski zadał kiedyś pytanie na które ciągle nie ma odpowiedzi: Przejechaliśmy przez wysoki most nad Niemnem i wkrótce pociąg zatrzymał się na jakiejś stacyjce. Była to Sokółka. Do drzwi wagonu podszedł strażnik czy urzędnik i powiedział do nas: „To już jest Polska”. [...] Zdziwiłem się, bardzo się zdziwiłem i nagle poczułem się obco. „To już jest Polska”, a więc to znaczy, że przyjeżdżamy skądinąd. A więc skąd? Może z Księżyca? Może z kraju księżycowego, nierzeczywistego, wytworzonego z wyobraźni, istniejącego już tylko w pamięci, który był i którego już nie ma. A więc skąd? Chciałbym, żeby to pasmo wspomnień ułatwiło znalezienie odpowiedzi na to pytanie.
Wilniuki nie opuścili rodzinnej ziemi, tylko Polska od nich odjechała. Pochylmy się nad tym problemem i zróbmy wszystko by nie podzielili losu Polaków z Kowieńszczyzny i Laudy. Często dochodzi do napięć i zadrażnień pomiędzy Polakami a władzami Republiki Litewskiej. Długa jest droga do zrozumienia, jeszcze dłuższa do pojednania. Każdy wyłuszcza swoje racje, przewagi, a przecież jak powiedział Józef Mackiewicz – tylko prawda jest ciekawa. I prawda leży tam gdzie leży!

W czym tkwi fenomen tego miasteczka?!
Niniejsza książka jest pomyślana jako przewodnik historyczno-krajoznawczy. Opisanie Ejszyszek zajmuje niemal połowę tej pracy, pozostała część to jej okolice czyli – ejszyska strona. W moim przekonaniu nie wyczerpuje całości zagadnienia, ale może stanowić próbę uporządkowania wiedzy na temat Ejszyszek i okolicy. Tylko poznanie prowadzi do ukochania. Pewnie, ktoś kiedyś napisze monografię tego miejsca, bo to miasteczko zasługuje na takie dzieło. Pragnę podziękować osobom, które wsparły mnie przy pisaniu tej książki służąc pomocą, radą, udostępniając własne notatki, wspomnienia i zdjęcia.
Szczególnie podziękowania dla: Edwarda Łunkiewicza, Jana Rożanowskiego, Grzegorza Iwaszko, Ireny Kołosowskiej, Andrzeja Kołosowskiego, Michała Sienkiewicza.

W stronę Solecznik, 2002, 2005 i 2007, wyd. Apla Krosno
W Dziewieniszkach i dalej, 2008, wyd. Apla Krosno
W dolinie Mereczanki, 2014, wyd. Apla Krosno